Το Άγχος στην Παιδική Ηλικία


Το άγχος δεν είναι μονοπώλιο των ενηλίκων. Στην πραγματικότητα, η παιδική ηλικία είναι μία εποχή κατά την οποία δημιουργούνται μεγάλες συναισθηματικές εντάσεις. Τα παιδιά αγωνιούν για ανάλογες καταστάσεις με αυτές των ενηλίκων. Το άγχος όμως των παιδιών εκφράζεται διαφορετικά : ενώ οι ενήλικες είναι επιρρεπείς σε σωματικά συμπτώματα ή ασθένειες, ‘σωματοποιούν’ δηλαδή το άγχος τους, τα παιδιά εμφανίζουν προβλήματα συμπεριφοράς ή συναισθηματικά προβλήματα.
Τα γεγονότα που μπορεί να προκαλέσουν άγχος στα παιδιά έχουν να κάνουν με τους γονείς, την ευρύτερη οικογένεια ή και με τις δραστηριότητες του ίδιου του παιδιού.
· Γεγονότα από τους γονείς:
ο θάνατος ενός από τους γονείς, ο χωρισμός των γονιών, ο εθισμός (στο ποτό, στα ναρκωτικά, χαρτοπαιξία) ενός από τους γονείς, η ανεργία στο γονιό που ήταν συνηθισμένος/η να δουλεύει, η επανασύνδεση γονιών που είχαν χωρίσει, ο χωρισμένος γονιός που αποκτά έναν καινούριο σύντροφο ή ξαναπαντρεύεται, κάποιος από τους δύο γονείς στην φυλακή, η κατάθλιψη ενός γονιού για μεγάλο χρονικό διάστημα.
· Γεγονότα από την οικογένεια:
ο θάνατος ενός από τα αδέλφια του/της, ο αποχωρισμός από τον ένα γονιό για μεγάλο χρονικό διάστημα, η σοβαρή ασθένεια ενός από τα μέλη της οικογένειας, η γέννηση ενός αδελφού/ής, ο ερχομός και η συγκατοίκηση με κάποιο καινούριο πρόσωπο στο σπίτι, ένα από τα αδέλφια φεύγει από το σπίτι, ο θάνατος ενός κατοικίδιου ζώου, η αλλαγή σπιτιού, η απώλεια φροντίδας και επίβλεψης για μεγάλο χρονικό διάστημα, τα οικονομικά προβλήματα στην οικογένεια, οι διακοπές με την οικογένεια.
· Γεγονότα από το ίδιο το παιδί:
η ασθένεια, ο τραυματισμός και η παραμονή σε νοσοκομείο, η σεξουαλική κακοποίηση ή η εκμετάλλευση από ένα μεγαλύτερο άτομο, η σωματική κακοποίηση, το ξύλο ή η σκληρή τιμωρία, η ψυχολογική κακοποίηση, η σωματική δυσμορφία ή παραμόρφωση, η αρχή ή το τέλος του σχολείου, η επανάληψη τάξης στο σχολείο, η αλλαγή στο πως περνάει τις ελεύθερες ώρες, η πολύ μεγάλη προσωπική επιτυχία, η αλλαγή στο φαγητό και στις διατροφικές συνήθειες, η απόρριψη ή το να επιλεγεί τελευταίος/α από μια ομάδα άλλων παιδιών, η επίσκεψη στον οδοντίατρο ή στο γιατρό, η αρχή της εφηβείας ή οι αλλαγές στο σώμα, τα πρώτα ραντεβού, η δυσκολία να δημιουργήσει και να διατηρήσει φιλίες
Τα συμπτώματα του άγχους στα παιδιά αφορούν σωματικά προβλήματα, αλλαγή στην συμπεριφορά και διαταραχή στις σχέσεις του/της με τους άλλους.
Σωματικά συμπτώματα:
· υπερβολικό κλάμα χωρίς φαινομενική αιτία
· προβλήματα ύπνου (υπνοβασία, αϋπνία ή υπερβολικές ώρες ύπνου)
· προβλήματα στην διατροφή ή στο βάρος
· σφίξιμο ή τρίξιμο στα δόντια κατά την διάρκεια του ύπνου ή και ξύπνιο
· η επιρρέπεια σε ατυχήματα
· υπερκινιτικότητα ή συνεχής κούραση
· μυοσπασμοί (νευρικά τίκ), όπως παίξιμο των ματιών ή μυών του προσώπου
· νυχτερινή ενούρηση (ειδικά σε μεγαλύτερα παιδιά)
· εφιάλτες
· τραύλισμα
· δυσκολία στην συγκέντρωση και διάσπαση προσοχής
Συμπτώματα συμπεριφοράς:
· παλινδρόμηση σε νεώτερη ηλικία
· αποτυχία στο σχολείο
· σκληρότητα σε ανθρώπους ή ζώα
· κλέψιμο
· καταστροφή αντικειμένων
· φυγή από το σπίτι
· ψέματα ή εξαπάτηση
· εκρήξεις θυμού ή ξαφνικής οργής
· υπερβολική ονειροπόληση
· τελειομανία - όλα πρέπει να είναι τέλεια
· εθισμός σε ναρκωτικές ουσίες
Προβλήματα στις σχέσεις του/της με τους άλλους:
· απόσυρση ή αποφυγή της προσπάθειας, π.χ. ‘είναι πολύ δύσκολο για μένα’
· συναισθήματα ανικανότητας
· αναφορά στον εαυτό του/της με λέξεις όπως ‘χαζός’, ‘ανίκανος’.
· δηλώσεις ‘αυτοκτονίας’ όπως: ‘θα ήθελα να πεθάνω’, ‘τι καλά να μην είχα γεννηθεί’
· υπερβολικοί φόβοι
· απώλεια φίλων
· τα άλλα παιδιά τον/την αποφεύγουν γιατί είναι ‘περίεργος/η’
· μη συμμετοχή σε ομαδικές δραστηριότητες
Ενδεχομένως όλα τα παιδιά να εμφανίσουν κάποιο από αυτά τα συμπτώματα κάποια στιγμή. Αν όμως αυτά τα συμπτώματα παρουσιάζονται για μεγάλα χρονικά διαστήματα ή εμφανίζονται πολλά από αυτά τα συμπτώματα ταυτόχρονα, είναι αναγκαία η αξιολόγηση της αιτίας του άγχους ώστε να αντιμετωπιστεί έγκαιρα.
Τρόποι με τους οποίους μπορούμε να βοηθήσουμε τα παιδιά:
1. Μετριάζοντας τις δραστηριότητες τους. Τα παιδιά δεν έχουν τόσο καλή αίσθηση του χρόνου όσο οι ενήλικες και δεν μπορούν να χειριστούν από μόνα τους την συσσώρευση πολλών δραστηριοτήτων. Ο χειρισμός του χρόνου, είτε αφορά τις ακαδημαϊκές δραστηριότητες του παιδιού, είτε τα σπορ και τις καθημερινές του ενασχολήσεις, καθορίζεται από τους γονείς. Όπως και ο ενήλικος, τα παιδιά κινδυνεύουν από την συσσώρευση άγχους και την αίσθηση του ‘δεν προλαβαίνω’. Μία καλή κατανομή του χρόνου σε σχέση με τις δραστηριότητες του/της μπορεί να βοηθήσει πάρα πολύ ένα παιδί.
2. Εκδηλώνοντας τρυφερότητα. Μία από τις βασικές ανθρώπινες ανάγκες είναι η ανάγκη για ‘αγκαλιά’ και άγγιγμα. Τα παιδιά χρειάζονται την αγκαλιά σε περιόδους στρες γιατί τα κάνει να αισθάνονται ασφάλεια και παρηγοριά. Η λεκτική επικοινωνία συνοδεύει την μη λεκτική: μία αγκαλιά και ένα ‘σ’αγαπάω’ ή ακόμα περισσότερο το μοίρασμα του άγχους του γονιού με το παιδί - ‘κι εγώ αισθάνομαι αγχωμένος αυτό τον καιρό’ - μαθαίνει στο παιδί πόσο σημαντικό είναι να επικοινωνεί τα συναισθήματά του στις δύσκολες στιγμές.
3. Εξασκώντας την υγιή επιθετικότητα. Είναι σημαντικό για τα παιδιά να ξέρουν πως να χειρίζονται το θυμό τους, ποιες αντιδράσεις είναι αποδεκτές και ποιες όχι από τον κοινωνικό τους περίγυρο. Η κριτική των άλλων, ειδικά των δασκάλων αλλά και των συγγενών και των φίλων αποτελεί πηγή άγχους, ειδικά αν το παιδί δεν ξέρει πως να την αντιμετωπίσει. Το δικαίωμα να λέει ‘όχι’ όταν κάτι δεν του αρέσει, αλλά και το δικαίωμα να υπερασπίζει τον εαυτό του ευνοούν την επικοινωνία του με τους άλλους και ταυτόχρονα μειώνουν τυχόν προβλήματα συμπεριφοράς αφού το παιδί αισθάνεται ότι ελέγχει τον κόσμο γύρω του.
4. Αφιερώνοντας τους την προσοχή που τους αξίζει. Το παιδί που νομίζει ότι δεν του δίνουν αρκετή προσοχή εκδηλώνει αρνητική συμπεριφορά για να τραβήξει την προσοχή του γονιού. Η ενθάρρυνση αλλά και η αίσθηση ότι εισακούγεται δίνει στο παιδί να καταλάβει ότι ο γονιός νοιάζεται και για τις πράξεις του/της και για τα συναισθήματα του/της.
5. Έχοντας ρεαλιστικούς στόχους. Το άγχος της αποτυχίας εμποδίζεται με την μείωση της επιθυμίας του γονιού για τελειότητα στο παιδί. Όταν ο γονιός περιμένει πάρα πολλά από το παιδί, η παραμικρή αποτυχία ερμηνεύεται από εκείνο ως ανεπάρκεια ή ανικανότητα - ‘δεν είμαι αρκετά καλός/ή’. Αν αντικαταστήσουμε την κριτική στην κάθε μικρή αποτυχία με ενθάρρυνση και επιβράβευση για την προσπάθεια και την επιτυχία, το παιδί θα επιδιώξει την επιτυχία γιατί θα θέλει να βιώσει ξανά την επιβράβευση.
6. Δημιουργώντας ένα σωστό πρότυπο για το παιδί. Οι πράξεις μιλούν καλύτερα από τα λόγια. Οι επιλογές του γονιού στον χειρισμό του δικού του άγχους είναι η πιο ισχυρή επιρροή για το παιδί και τις δικές του αντιδράσεις απέναντι στο άγχος.
7. Ευνοώντας την αποκλίνουσα, δημιουργική σκέψη. Ένας από τους λόγους που βιώνουμε άγχος ως ενήλικοι είναι η δυσκολία στην εξεύρεση πολλών πιθανών λύσεων για το συγκεκριμένο πρόβλημα που μας απασχολεί. Αφήνοντας το παιδί να σκεφτεί τις δικές του λύσεις για το πρόβλημά του χωρίς να επεμβαίνουμε πάντα εξασκούμε την ικανότητα του παιδιού για εύρεση λύσεων.


Βιβλιογραφία
Siqueland L..(1996) Anxiety in Children: Perceived Family Environments and Observed Family Interaction. Journal of Clinical Child Psychology. Volume: 25. Issue: 2 p. 225.
Merrell W.K. (1999) Behavioral, Social and Emotional Assessment of Children and Adolescents. Lawrence Erlbaum Associates.: Mahwah, NJ.